Türk Edebiyatına Tiyatronun Girişi , Gelişimi Ve İlk Eserler

TÜRK EDEBİYATINA TİYATRONUN GİRİŞİ , GELİŞİMİ VE İLK ESERLER                   

TÜRKİYE' DE TİYATRO 

             Batılı anlamda tiyatro Türk edebiyatına Tanzimat döneminde girmiştir . Bu dönemden önceyse , Türklerin Anadolu'da geliştirdikleri , dramatik olan veya olmayan seyirlik oyunları vardı . Buna göre Türkiye'de genel anlamda tiyatronun gelişimi siyasal tarihin dönüm noktalarına ve bu dönemlerin toplum ve kültür alanlarındaki etkilerine göre dört dönemde incelenir;               

                a ) Geleneksel Türk Tiyatrosu ( 1839 öncesi )

                b ) Tanzimat ve İstibdat Dönemi Türk Tiyatrosu ( 1839-1908 )

                c ) Meşrutiyet Dönemi Türk Tiyatrosu ( 1908-1923 )

                d ) Cumhuriyet Dönemi Türk Tiyatrosu ( 1923 ten günümüze )  

GELENEKSEL TÜRK TİYATROSU ( 1839 öncesi ) :  

                Batılılaşma öncesi Türk Kültürünün tiyatrosudur . İslami yaşam ilkelerinin , esnaf loncalarının ve sarayın yönlendirmesiyle biçimlenen geleneksel kültürün köylü ve halk tiyatrosu türlerini kapsar . Köylerde oynanan seyirlik oyunlar dışında kalan halk tiyatrosu genellikle kentlerde , en çokta İstanbul'da gelişmiştir .

                Geleneksel Türk Tiyatrosu kapsamı içinde Meddah , kukla , Karagöz , orta oyunu gibi dramatik içerik taşıyan türlerin yanısıra ustalık ve hüner gösterileride yer alır . Örneğin: cambaz , sihirbaz , denge sanatçıları gibi .

                Dramatik içerikli türlerden ahlak dersi vermesi de istenir . Toplumsal sorunlara dolaylı yollardan , genellemelerle , soyutlamalarla yaklaşılır . Kişiler  klişeleşmiş tavır özellikleriyle gösterilir . Oyunlar yazılı metinlere dayanmaksızın , belli bir kanavayı izleyen ustalaşmış oyuncuların doğaçlama becerileriyle gelişmiştir .

                Geleneksel Türk tiyatrosunun dramatik içerikli türlerinde taklit başlıca çatışma ve kişileştirme yöntemi olarak kullanılır . Oyuncunun başarısı , taklit yapmadaki ustalığıyla ölçülür .

                Geleneksel Türk tiyatrosu gösterilerinde çeşitli yabancılaştırma teknikleriyle açık biçim veya gösterimci tiyatro adı verilen ve seyredenlerin izlediklerine tümüyle kapılmalarını önleyen bir oyun düzeni uygulanmıştır .  

                 Köy seyirlik oyunları: Yazılı metin yoktur . Oyunun çatısı , oyuncuların yeteneği ve seyircilerin gösteri sırasındaki tepkileriyle biçimlenir . Anadolu'da düğünlerde , bayramlarda veya yılın belirli günlerinde köylülerin kendi aralarında , oyun yapma , oyun çıkarma adı altında gerçekleştirdikleri tiyatro gösterisidir .

                 Gezici olmayan , oynandığı yörenin geleneksel kültürüne , imkanlarına , dil ve mizah anlayışına sıkı sıkıya bağlıdır .

                  Meddah: Anlattığı hikayenin içindeki söyleşmeleri taklit ve ses değişikliği yoluyla kişileştirerek meddahlığı dramatik bir gösteri haline sokar . Arapça medh ( övme ) kökünden türetilen meddah , başlangıçta peygamberin sözlerini yayan ve İslamiyeti öven kişi olarak tanınırdı . Orta Asya'dan Anadolu'ya göç eden Türk boylarının şamandan ozanlara ve aşıklara kadar uzanan kendilerine özgü hikayeciliği ve hikaye anlatma geleneği , zamanla Arap meddahlığının özellikleriyle birleşerek , geleneksel Türk tiyatrosunda Meddah geleneğini ortaya çıkarmıştır .

                  Meddahlar oldukça zengin bir hikaye dağarcığına sahiptirler . Güldürü amaçlı hikayelerin yanı sıra , İslami kaynaklardan , İran efsanelerinden , Türk hikaye ve masal geleneğinden alınan konularla çok sayıda meddah hikayesi oluşturlmuştur . Meddah bu hikayeleri anlattığı sırada , kişilerin değişik konuşma biçimlerini aktarmaya çalışır , hayvanların veya cansız nesnelerin taklitlerini yapar;sırası geldiğinde şarkılar , türküler de söyler .

                  Meddahlar gösterilerini çoğu zaman kahvehanelerde bir yükselti üzerinde gerçekleştirmişlerdir .

                  Kukla: Kukla oyunları yanlış anlamalar , açık saçık sözler , çift anlamlı deyimler ve bol bol kullanılan dayak , pataklama sahneleriyle güldürüye yönelmiştir .

                  Karagöz: Bir gölge oyunudur . Gösterimci tiyatronun oyun biçimini kullanır . Bir doğaçlama türü olan karagözde komedi öğesi ağır basar . Gerilimi merak öğesi sağlar . Sözcükleri yanlış anlama , ters yanıtlar verme , ağız taklitleri , kötü ve gülünç duruma düşme entrikaları karagöz oyunundaki gülmeceyi sağlayan öğelerdir .

                   Orta oyunu: Çevresinde seyircilerin oturduğu bir alanda , oyuncuların belli bir metne dayanmadan , doğaçtan oynadığı geleneksel Türk gösteri sanatıdır . Orta oyunu 17 . yy'dan itibaren izine rastlanan çeşitli müzik , dans , kollarının bir sentezi olarak ortaya çıkmıştır . 19 . yüzyılın ikinci yarısı ve 20 . yüzyılın ilk çeyreğinde kesin biçimini almış en parlak dönemini Sultan Abdülaziz döneminde yaşamıştır .                                     

TANZİMAT ve İSTİBDAT DÖNEMİ TÜRK TİYATROSU ( 1839-1908 ) :                 

                 Osmanlı İmparatorluğu içinde 18 . Yy başlarında ortaya çıkan batılılaşma eğilimleri tiyatro alanındaki etkisini 19 . Yy'dan sonra göstermeye başladı . Geleneksel yaşam biçiminin terk edilerek Avrupa örneğinde modern bir toplum düzenine geçilmesini amaçlayan Batılılaşma eğilimi , saray çevresi , yüksek devlet görevlileri , aydınlar ve basın tarafından desteklendi . Batılılaşmanın geniş halk kitlelerine yayılması ve benimsetilebilmesi için Tanzimat yıllarından başlayarak , Batı örneğinde yeni bir Türk tiyatrosunun geliştirilmesine çalışıldı . Çerçeve sahnesi , dekoru , oyunları ve oyunculuk biçimiyle geleneksel seyirlik anlayışından çok farklı olan bu yeni tiyatro anlayışının yerleşmesinde yabancı elçiliklerinin , azınlıkların , levantenlerin ve sıksık İstanbul ile İzmir'e dışarıdan gelip temsiller veren yabancı toplulukların katkıları oldu .

                    Tanzimat tiyatrosu batılı anlamda tiyatronun başladığı dönemdir . Tiyatro bu dönemde çeviri ve uygulamalarla batıya , yerli oyunlarla Türk halkına açıldı;sansürle de ilkin bu dönemde tanıştı .

                    Türkiye'ye Batı tiyatrosunun girmesinde III . Selim , II . Mahmut ve Abdülmecit gibi yenilikçi padişahların büyük katkısı vardır . III . Selim döneminde İstanbul'da opera oynandı , bir tiyatro binası yapıldı . 1830'da İzmir'de bir tiyatro binası inşa edilerek oyunlar sahnelendi .

                     Tanzimat döneminde öteki edebiyat türlerinde olduğu gibi , oyunlarda da toplumsal yarar ön plana geldi . Oyunlarda , toplumun aksayan yönlerini işleyen tiyatro yazarları , ibret verici sonuçlar çıkarılmasına özen gösterdiler .

                     Tanzimat döneminin , yazılan ama yayımlanmayan ilk yerli tiyatro eseri Hayrullah Efendi'nin Hikâye-i İbrahim Paşa be İbrahim-i Gülşeni adlı , dörtperdelik dramıdır . Şinasi'nin Şair Evlenmesi oyunuysa 1860'da yayımlanan , bir başka deyişle kamuoyu önüne çıkan ilk tiyatro yapıtıdır . Birbirini görmeden evlenmenin ortaya çıkardığı gülünç durumları işleyen bu güldürüde , orta oyunuyla Molière güldürülerinin etkileri açık olarak görülür . Piyes yazarı Ali Haydar Bey ( 1836-1913 ) Sergüzeşt-i Perviz adlı yapıtıyla ilk tragedya örneğini vermiştir .

                     Tiyatroyu en etkili eğitici ve öğretici tür olarak kabul eden Namık Kemal tümü dram türünde olan oyunlarında toplumsal ve tarihsel konuları işlemiştir . Gülnihâl , Vatan yahut Silistre , Akif Bey , Kara Bela gibi oyunları bu türün en güzel örnekleridir .

                     Siyasal baskının etkisiyle Servet-i Fünun tiyatrosunda da gözle görülür bir sönüklük vardı . Güllü Agop'un Gedikpaşa'daki tiyatrosunun 1884'te Ahmet Mithat'ın Çerkez Özdenleri adlı oyununun temsili nedeniyle II . Abdülhamit yönetimince yıktırılmasından sonra Batılı anlamdaki tiyatronun yerini tuluat tiyatrosu aldı . Mardiros Mınakyan , Osmanlı Dram Kumpanyası adlı topluluğuyla başlangıçta Güllü Agop'un yolundan yürüdüyse de , siyasal baskılar yoğunlaşınca , sahnesini hiçbir özelliği olmayan oyunlara açmak zorunda kaldı . Siyasal baskıya ek olarak , tiyatro kumpanyalarının ciddi tiyatro eserlerine ilgisiz kalmaları ve bunları sahnelememeleri , Servet-i Fünun yazarlarını okunmak için oyunlar yazmaya yöneltti .                

MEŞRUTİYET DÖNEMİ TÜRK TİYATROSU ( 1908-1923 )  

                    Meşrutiyet tiyatrosunun iki önemli özelliği vardır:biri , baskı yönetimine duyulan tepkiyi dillendirmesi;diğeriyse:vatanseverlik duygularının kaynağı olması .

                    Meşrutiyet döneminde tiyatro , toplumsal gelişimi izleyen dinamik bir görünüm kazanmıştır . Sansürün kaldırılması kısa zaman içinde yeni topluluk ve oyuncuların ortaya çıkmasına , yasak nedeniyle oynanamayan oyunların sahnelenmesine yol açmıştır . Bu dönemde tiyatro siyasal ve hukuksal düşüncelerin tartışıldığı bir kürsü olarak kabul edilmiştir .

                    Ancak bu büyük coşkulu dönem kısa sürdü . Meşrutiyet'in , hürriyetin ilânı ve anayasanın kabulu ile herşeyin düzeleceğini sanan halk , kısa bir süre sonra kapütülasyonların kalkmadığını , sömürü düzeninin son bulmadığını gördü . Aşırı iyimserlik ve coşku kısa sürede yerini şaşkınlığa , hayal kırıklığına ve karamsarlığa bıraktı . Tiyatro bu sefer de yaşanan bu düş kırıklığı havasının dağıtılması , onarılması görevini üstlendi . Yazılan ve oynanan oyunlarda , genellikle Osmanlı İmparatorluğu'nun şanlı geçmişinden seçilen , ulusal gururu okşayıcı konular işlendi . Ayrıca 31 Mart olayı , Trablusgarb ve Balkan savaşları gibi yaşanan günlük olayların sıcağı sıcağına işlendiği belgesel ve siyasal içerikli oyunlar yazıldı .

                    Meşrutiyet dönemi yazarları toplum sorunlarına tanzimat dönemi yazarlarından daha yürekli bir tutumla eğildiler . Çoğu melodramatik eğilimle yazılan oyunların kahramanları Jön Türklerden , subaylardan , sürgüne gönderilen aydınlardan seçildi . İslâmcılık , Türkçülük gibi düşünce akımları pekçok oyunda ele alındı . Toplumsal oyunlarda çeşitli törelerin bozukluğu , komedilerde kadın hakları , çok eşli evlilik , boşanmada erkeğe gösterilen kolaylıklar , batıl inançlar , aileyi çökerten evlilik dışı ilişkiler , köylerdeki düzen bozuklukları aile dramlarının başlıca konularıydı . Komedilerin çoğu vodvil türünde yazılmış olmakla birlikte töre komedisi niteliğini korumaktaydılar . Oyunların yazımında kullanılan dil edebi dilden biraz daha uzaklaşmış , konuşma diline yakınlaşmıştır .

                    Bu dönemde müzikli oyunlar da yazılmıştı . Yeniden sahnelenen ( Köse Kâhya , Leblebici Horhor Ağa , Pembe Kız gibi ) oyunların yanı sıra , Benliyan'ın kurduğu Osmanlı Operet Heyeti'nde ( İki Fidan Bir Yılan , Himmet Ağa adlı ) müzikli oyunlarda sergilenmişti .

                     Meşrutiyet dönemi tiyatrosunun önemli sorunları vardı . Bunlardan birinci  si kadın oyuncu bulmaktı . Kadın oyuncu olarak önceleri Ermeni kökenli sanatçılardan yararlanıldı . Türk kadınlarının sahneye çıkması ise tartışma konusuydu . Ancak  1920'de Hüseyin Suat'ın “Yamalar” oyununda sahneye çıkan Afife Jale adlı Türk kızı hemen tutuklandı . Müslüman kadınların sahneye çıkmasını yasaklayan genelge ve polis kovuşturmalarına karşın yinede bu dönemin sonuna doğru Şaziye ( Moral ) , Münire ( Neyyire Neyir ) , Bedia ( Muvahhit ) gibi kadın oyuncular sahneye çıktılar . İkinci sorun , tiyatroculuğun meslek sayılmaması , oyuncuların toplumsal saygınlığının bulunmamasıydı . Bu nedenle profesyonel oyuncular ortaya çıkmadı . Dönemin üçüncü sorunu , oyuncuların usta çırak yöntemiyle yetişmeleriydi . Yinede bu dönemin en önemli girişimi tiyatroya saygınlık kazandıran Darülbedayi'nin kurulmasıydı .  

CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK TİYATROSU ( 1923'ten günümüze )                 

                 Cumhuriyet döneminde Türk tiyatrosu hem kurumsal bir yapıya kavuştu ,

hemde tiyatro sanatı açısından çeşitli atılımlar yaptı , aşamalardan geçti . Çağdaş Türk tiyatrosunun batı tiyatrosu düzeyine getirilmesinde Darülbedayi'de Türk öğrencilerine tiyatro dersleri verdiren , yerli oyunculara öncelik tanıyarak , Türk yazarları destekleyen , kadın oyuncuların sahneye çıkmasında yürekli girişimleri olan Muhsin Ertuğrul'un katkısı büyüktür .

                     Ankara'da Devlet Tiyatrolarının kurulması , bazı büyük şehirlerde şubelerinin açılması , turneler düzenlenerek tiyatronun halkın ayağına götürülmesi , tiyatro için bilinçli seyirci yetiştirilmesinde etkili oldu .

                     Çağdaş Türk tiyatrosunun 150 yılı aşan geçmişinde özel tiyatrolar her zaman öncü rol üstlendi . Yeni tiyatro anlayış ve akımlarını sahneledikleri oyunlarla onlar tanıttı . Özellikle yaz aylarında düzenledikleri turnelerle tiyatroyu Anadolu'da onlar yaygınlaştırdı .

                      Tiyatro yazarlığı da Cumhuriyet döneminde büyük bir aşama gösterdi; pekçok edebiyatçının tiyatro türünde eser vermesi , Türk tiyatrosunun oyun repertuarındaki çeviri oyun yerli oyun rekebetini olumlu yönde etkiledi .

                       Çağdaş Türk tiyatrosunda ağırlığı hissedilen eleştirel gerekçi akım , özellikle çok partili döneme geçildikten sonra siyasal içerik kazandı . Siyasal iktidarların baskıcı tutumları , tiyatro yazarlarını yeni biçim ve dil arayışlarına yöneltti . Dramatik veya epik türdeki oyunlarda toplumsal yaşamdan kesitler verildi .

                       Cumhuriyetin ilânından Atatürk'ün ölümüne kadar geçen ilk onbeş yılda tiyatro çoğunlukla Atatürk devrimlerini ve ilkelerini topluma benimsetme göreviüstlendi . Atatürk'ün tiyatroya büyük önem vermesi ve destek olması tiyatronun bir kamu hizmeti olduğu görüşünün yerleşmesinde etkili oldu . Müslüman kadın oyuncuların sahneye çıkması sorunu Atatürk'ün yakın desteğiyle aşıldı .

                       Bu dönemde;Osmanlı toplumundan arta kalan savaş vurguncularının kolay kazanılmış bir servetin üstünde , türlü aşırılıkları ve taşkınlıklarıyla toplumun genel ahlâk anlayışına ters düşen bir yaşam sürdürmeleri tiyatro yazarlarına konu oldu . Güçlü ve acımasız iş adamları , kurnaz fırsatçılar , cinsel işgüdüleri doğrultusunda hareket eden kadınlar vb . temalar yazılan oyunlarda işlendi . Dönemin bazı eserleri arasında Cevdet Kudret ' in “ Yaşayan Ölüler ” , ” Tersine Akan Nehir ” , Vedat Nedim Tör ' ün “ İşsizler ” , ” Üç Kişi Arasında ” , Necip Fazıl Kısakürek 'in “ Bir Adam Yaratmak ” , “ Tohum ” , Behçet Kemal Çağlar 'ın “ Çoban ” , Sabahattin Ali 'nin “ Esirler  ” , Mahmut Yesari 'nin “ Sürtük ” sayılabilir .

                        İkinci Dünya savaşı ve onu izleyen çok partili döneme geçişteki bunalımlı yıllarda Türk tiyatrosunda yeni bir yazarlar kuşağı ortaya çıktı . Değer yargılarının değişiminde yüzeyde kalmışlığın yerilmesi , batılılaşmanın yanlış anlaşılması , ters uygulanması , paranın bayağılığı , insan ahlâkı üstündeki olumsuz etkisi , ekonemik durum ve sorunlarla ailenin dramı en çok işlenen konuları oluşturdu . Bu dönemin eserleri arasında Ahmet Kutsi Tecer 'in “ Köşebaşı ” , Cevat Fehmi Başkut 'un “ Büyük Şehir ” , ” Küçük Şehir ” , ” Paydos ” , ” Sana Rey Veriyorum ” , Ahmet Muhip Dıranas 'ın  Üç Kahraman ” , ” Gölgeler ” gibi oyunları yer almaktadır .

                       1950-1960 yıllarında devlet tiyatroyu geliştirmek gibi bir görev üstlenmedi .

Halk evleri kapatıldı . Aynı yıl Muhsin Ertuğrul özel bir bankanın desteğiyle çağdaş anlamda ilk özel tiyatroyu ( Küçük Sahne Tiyatrosu ) kurdu . Devlet tiyatrolarına ayrılan bütçenin dışında tiyatroya verilen destek durduruldu . Tiyatro yakmaya giden saldırılar görüldü . Bütün bu olumsuzluklara rağmen hem oyun yazarlığı hemde çeşitli tiyatro yönelişleri açısından verimli bir dönem yaşandı . Dormen Topluluğu ve Kent Oyuncuları bu dönemde kurulan özel tiyatrolardı . Tiyatro ele aldığı sorunları sergilemekle kalmadı yorumlamaya da yöneldi . Tiyatro yazarları bireysel sorunları aşarak toplum sorunlarına yöneldiler . Haldun Taner “ Ve Değirmen Dönerdi ” , Orhan Asena “ Tanrılar Ve İnsanlar ” , Çetin Altan “ Çemberler ” , Refik Erduran  “ Cengiz Han 'ın bisikleti” , Aziz Nesin “ Biraz Gelirmisiniz ” gibi oyunlarıyla evrensel yolla toplumu irdelemeyi denedi .

                       1961 Anayasasıyla birlikte tiyatro yaşamı ve oyun yazarlığı olumlu yönde etkilendi . Özel tiyatroların sayıları arttı . Üniversitede tiyatro eğitimi başlatıldı . Çeviri yoluyla  toplumcu yazarların artması , ülke sorunları üzerine aktarmacı yöntemlerle aranan çözümler , ”Devrimci Tiyatro” adı altında estetik kaygılardan çok toplumsal işlevi ön planda tutan boşalım gösterimlerini ortaya çıkardı . Tiyatrolar devrimci-karşı devrimci çatışmaların odağı durumuna geldi . Dramatik yazarlıkta insanlık , toplum ve dünya sorunlarının genellemesine yönelen , efsane ve tarihe dayanarak çağın eleştirisini yapmaya çalışan oyunlar ağırlık kazandı . Güngör Dilmen 'in “ Midas 'ın Kulakları ” , Sermet Çağan 'ın “ Ayak Bacak Fabrikası ” , Vasıf Öngören 'in “ Asiye Nasıl Kurtulur ” , Melih Cevdet Anday 'ın “ Mikado'nun çöpleri ” , ” İçerdekiler ” , Cahit Atay 'ın “ Karaların Memedleri ” , Necati Cumalı 'nın “ Nalınlar ” , Haldun Taner 'in “ Keşanlı Ali Destanı ” , ” Gözlerimi Kaparım Vazifemi Yaparım ” , ” Sersem Kocanın Kurnaz Karısı ” gibi eserler bu dönemin belli başlılarıdır .

                       Tiyatro 12 Mart 1971 Muhturasıyla başlayan 1971-1980 döneminde yapılan Anayasa değişiklikleriyle demokratik ortamın aldığı büyük yaralardan ciddi biçimde etkilendi . 12 Mart yönetimi özel durum gerekçesiyle oyunlara sansür ve denetim uyguladı . Siyasi partilerin belirli ve tutarlı bir sanat görüşünün bulunmaması , devlet konservatuarının giderek düzeyinin düşmesi ve ekonomik sıkıntılar tiyatroda bir bunalım ortamının doğmasına yol açtı .

                       Bu dönemde , öncekilerden farklı olarak toplumsal ve siyasal konularla ilgili

eserlerin artması , tarihsel ve aile sorunlarını işleyen oyun azalması görülür . Dönemin yazarlarının ise daha çok evrensel anlamda oyunlara eğilim gösterdikleri gözlenir . Toplumsal içeriğin ağır bastığı oyunlardan bazıları , oynandıklarında büyük beğeni topladılar .

 Dönemin bazı eserleri;Ülkü Köksal'ın “Yollar Tükendi” , Nezihe Araz'ın “ Bozkır Güzellemesi ” , Oktay Arayıcı 'nın ” Rumuz Goncagül ” , İsmet Küntay 'ın “ 403 . Kilometre ” , Dinçer Sümer 'in “ Katip Çıkmazı ”dır .

                       12 Eylül sonrası;askeri darbenin ardından Türk demokrasisi ve toplumsal özgürlükler büyük ölçüde yara aldı . Toplumsal eleştiri işlevini yerine getiremez duruma düşen tiyatroda eğlendirme işlemini önplana çıkaran niteliksiz müzikli gösterilerin sayısı arttı . Televizyon izleme imkanları yaygınlaşınca izleyicinin ve yazarların tiyatroya olan ilgilerinde belirgin bir azalma görüldü . Tiyatro önemli ölçüde seyirci kaybına uğradı . Bu dönemin eserlerinden bazıları Dinçer Sümer 'in “ Gecenin Kulları ” , ” Maviydi Bisikletim ” , Turan Oflazoğlu 'nun “ Kösem Sultan ” , ” Ney Ve Kılıç ” , ” Gardiyan ” , Recep Bilginer 'in “ Karım Ve Kızım ” dır .  

Kategori: Tiyatro | 


Etiket: Türkiyede Tiyatro , Geleneksel Türk Tiyatrosu, Tanzimat Dönemi Türk Tiyatrosu, Meşrutiyet Dönemi Türk Tİyatrosu, Cumhuriyet Dönemi Türk Tiyatrosu